Het debat over de vraag of hoge beloningen en bonussen in het bedrijfsleven nuttig en gerechtvaardigd kunnen zijn, wordt doorgaans gevoerd door economen, politici en vooral gewone burgers zonder bonus. Volgens hoogleraar ethologie, ofwel gedragsbiologie, Berry Spruijt van de Universiteit van Utrecht kan ook de biologie aan dit debat een nuttige bijdrage leveren. Hij hield onlangs op het ministerie van Financiën een lezing over dit onderwerp. Zijn stelling: een bonus zet mensen niet aan tot betere prestaties. Sociale bijval is een veel betere beloner dan geld.

De hersenen functioneren volgens Spruijt het best als er schaarste is, behoefte aan drank, voedsel of voldoende warmte. Maar hersenen weten niet goed met overvloed om te gaan. Hij noemt als voorbeeld obesitas. ‘Dat is allemaal heel logisch als er genoeg is en je bent efficiënt dan verminder je je activiteiten. Het brein devalueert de waarde van een beloning als de behoefte is bevredigd, dat is de economische efficiency van de natuur.’

Spruijt noemt de hersenen ‘een machinerie die uitstekend in staat is de eigen lusten en lasten af te wegen.’ Maar als een behoefte bevredigd is, dan werkt een extra beloning niet goed meer, omdat er voor het brein geen reden meer is zich dan nog in te spannen.

Hij heeft met verbazing gezien hoe het gedrag van de top van de financiële wereld de aanleiding is geweest voor de economische crisis, hoe het zo heeft kunnen ontsporen en dat we er zo weinig van hebben geleerd, zegt Spruijt in een interview. Inzicht in de werking van hersenen kan wat hem betreft verklaren hoe dit gedrag ontstaat, maar het daarmee zeker niet rechtvaardigen.

Hier geldt dus de in de economie bekende wet van de afnemende meeropbrengsten?

‘Een hogere beloning leidt bij de hogere inkomens niet tot een betere prestatie. Ik begrijp dat Zalm bij ABN Amro de helft verdient van zijn collega bij ING. Zou Zalm de helft zo goed presteren? Dat gelooft geen mens. Het argument dat er voor sommige banen hele hoge marktconforme salarissen nodig zouden zijn om goede mensen aan te trekken is kul.

‘De beloningsmachinerie van de hersenen werkt op de korte termijn goed. Het is een soort van bank die energie voorschiet om de beloning binnen te halen. Heb je honger dan geven de hersenen de juiste hoeveelheid energie om die honger te stillen. Dat gebeurt heel efficiënt, alleen als de beloning groter is dan de benodigde energie word je gemotiveerd. Het idee dat een bonus mensen zou aansporen tot betere prestaties kan niet juist zijn. Het is volledig ondenkbaar dat een mens het een heel jaar zou volhouden beter te presteren omwille van een bonus.

U vergelijkt de mogelijkheid heel veel geld te verdienen met xtc?

‘Ja, de werking van een enorme bonus vergelijk ik met xtc. Het brein weegt de waarde van tal van behoeften tegen elkaar af in termen van plezier en maakt dan een keuze: wat het meeste plezier oplevert wordt in gang gezet. Op die afwegingsmachinerie grijpen ook verslavende stoffen en verslavende gedragingen aan, die werken als vals geld in de pleziereconomie van het brein. Xtc is een kortetermijnlening van hersenen om energie te genereren, als je er wat van neemt ben je een hele avond erg actief en de volgende dag ontzettend moe. Ook geld kan als een verslaving gaan werken. Het devalueert in de beleving, omdat er zo veel van is en je hebt er steeds meer van nodig om toch hetzelfde niveau van plezier te handhaven.

Maar die bonus doet ook iets anders: het geeft prestige?

‘Dan komen we op het belangrijke sociale aspect. Een overmatige bevrediging van behoeften maakt een mens ongevoelig voor positieve en negatieve prikkels, maar de sociale positie, sociale controle of macht, devalueren veel minder. De belonende werking daarvan is voor het overleven van in groepsverband levende mensen altijd van veel belang geweest. Daarom zijn prestige of macht ook een belangrijk motivatie om veel te verdienen, des te meer als de waarde van nog meer geld steeds relatiever wordt.

‘Macht leidt in combinatie met de genoemde ongevoeligheid tot roekeloosheid; dat hebben we bij de crisis gezien en ook dat is biologisch te verklaren. Als apen voorzien zijn van drank en voedsel gaan ze risico nemen. Dan gaat een groep vrijgezelle mannetjes de nog onbekende omgeving verkennen. Op zichzelf niet onlogisch; de natuur neemt risico als het zich dat kan veroorloven. Precies zo ging het met de VOC. Ook toen trokken de mannen erop uit voor een riskante ontdekkingsreis omdat ze zich dat konden veroorloven.’

Waar blijft in uw theorie de lange termijn? De planning?

‘Daar heeft de natuur andere oplossingen voor. Sommige gedragingen zijn in zichzelf, intrinsiek, belonend. Dat is zo geregeld omdat de natuur niet op het individuele inzicht wil vertrouwen, maar er zeker van wil zijn dat sommige noodzakelijk gedragingen plaatsvinden, zoals de voorplanting. Dat doen dieren, omdat het leuk is om te doen en niet omdat ze zouden snappen dat de soort moet overleven. Dieren en ook mensen zijn niet zo rationeel.

‘Door nieuwsgierigheid gedreven gedragingen, worden ook door de hersenen beloond, zoals de apen die op verkenning gaan, of bij dolfijnen en raven. Nieuwsgierigheid kan ergens toe leiden en is dus een vorm van investering in de toekomst. De belonende werking van dit soort gedragingen, de spanning van het investeren, de kans op succes geeft een enorme drive. Maar als iemand gaat gokken kan dit ook tot verslavingsachtig gedrag leiden.

Volgens een bekende consumptietheorie is juist de lange termijn heel dominant, vanwege de menselijke rationaliteit. Het idee is dat iemand schuld maakt tijdens een studie, in de loop van de carrière gaat sparen en weer ontspaart na het werkzame leven. Dat lijkt een hele redelijke theorie?

‘Maar dit is meer een beschrijving van hoe het in het leven gaat en waar geen ontsnappen aan is. Tussendoor neem je tal van kortetermijnbeslissingen. Je krijgt een buitenlandse partner en verhuist naar een ander land. Voor de zzp’er gaat dit verhaal van de planning al helemaal niet op. Statistisch gezien zal deze theorie in grote lijnen wel kloppen, maar op individueel niveau klopt het vaak niet. Je weet niet waar je over vijf jaar precies staat, misschien werk je wel in het buitenland. Daarbij neemt de impulsiviteit toe. De dynamiek is groter geworden, mensen wisselen veel sneller van studie of van baan.’

Blijft de vraag hoe het in de sociale omgeving van de financiële sector mogelijk was dat de beloningen zo hoog opliepen?

‘In die sector zijn de sociale spelregels geleidelijk geminimaliseerd. Er is geen bond voor beurshandelaren. Er is in die wereld geen ontslagbescherming. Ik zet weer de stap naar de biologie: ons bewustzijn is als een smalle bundel licht van de vuurtoren naar buiten gericht en ook heel erg gefocust. Wat buiten de lichtbundel valt zien we niet. We zijn ons niet bewust van zeker 95% van de onderliggende motieven van ons gedrag en kunnen dat dus ook niet controleren. We zijn ons er ook vaak niet van bewust dat we in verschillende sociale groepen leven, op het werk, thuis, in de sportvereniging met verschillende en soms tegenstrijdige spelregels. En we zijn er ook nog eens heel goed in om achteraf allerlei redenen te bedenken om toch vooral het gedrag dat tot plezier leidt in stand te houden.

‘Toch zijn mensen, en ook apen, geen amorele wezens. Er gelden sociale spelregels in groepen en het overtreden daarvan leidt tot verontwaardiging van de anderen. Dat zien we bij allerlei dieren en ook bij de mens. Er is wel degelijk een intuïtief moreel kompas met zijn eigen biologische verklaringen.
Hoe kan dit bijdragen aan een oplossing?

‘De biologie en psychologie kunnen de argumenten ontkrachten dat meer beter is voor de prestatie. Ook kan de biologie bijdragen aan het vaststellen van de optimale beloning, optimaal voor de prestatie en de motivatie, maar zonder de bijwerking van verslavingsachtige bijverschijnselen. Deze beloning zal vele malen minder zijn dan wat nu het geval is, maar beloning is relatief dus dat went.
‘Sociaal gedrag verloopt langs biologisch bepaalde spelregels. Al te afwijkend gedrag van een individu wordt door de groepsgenoten niet getolereerd. Dan onthouden ze hun sociale steun aan dat individu. Juist omdat sociale bijval door het brein als buitengewoon belonend wordt ervaren, kan dit functioneren als een soort intuïtief moreel kompas. Ik zou zeggen: geef dat kompas een kans in de arbeidsstructuren, zorg voor sociale bijsturing want sociale bijval ervaren mensen als een veel sterkere beloner dan geld. Een eerste stap kan zijn een overgang van interne naar externe controle. Ons bewustzijn kan niet in zichzelf kijken. Eigen codes of een bankierseed kunnen niet werken. De slager kan zijn eigen vlees niet keuren.’

Bron: FD 13-2-2016

Download hier het originele artikel